MAT BAO LICH SU BOOK 1 (KY 12- 27) DONG DUY

Tuy nhiên vì lo sợ Nguyễn Ánh có thể phục hồi, Huệ đành sai Phan văn Hưng mang một lực lượng thuỷ quân hùng mạnh vào cứu Sâm. (Không dùng bộ binh vì phải băng qua lãnh thổ của Nhạc dù bộ binh mới là sở trường của Nguyễn Huệ).
 Nguyễn Ánh lại có thêm vây cánh mới là Võ Tánh, (không phải cựu thần của Chúa Nguyễn, Tánh nổi loạn từ trước khi Ánh trở về).
 Võ Tánh có một quan hệ mật thiết với Bá Đa Lộc (cha tinh thàn) nên có thể đã được Bá Đa Lộc goi về và sau này lại là anh em rể của Nguyễn Ánh. Nhờ phụ tá của Võ Tánh, lực lượng Nguyễn Ánh lên đến cả vạn người.
 Trận đánh quyết định giai đoạn phản công diễn ra ngày 7-9-1788 tại rạch Thị Nghè. Quân Tây Sơn thua to, Phan văn Sâm phải tháo chạy và Nguyễn Ánh chính thức tái chiếm Sàigon. Cái đà chiến thắng này tất nhiên sẽ không dừng lại ở đây vì thế lực và tinh thần quân Tây Sơn ngày một sa sút nhưng vẫn chưa thể nói lực lượng này đã bước vào giai đoạn thoái trào.
 Cũng trong giai đọan này Nguyễn Huệ đang bận đánh nhau với quân Nhà Thanh ở Bắc Việt nên dù có muốn đích thân vào cứu cũng không thể làm đuợc.
 Đây là giai đoạn cực điểm vinh quang của Nguyễn Huệ và uy thế của Tây Sơn. Năm 1789, Nguyễn Huệ vừa đăng quang Hoàng đế hiệu là Quang Trung và đang điều quân ra Bắc để đối Phó với 20.000 quân Thanh do Tôn Sỹ Nghị vừa kéo sang Việt Nam theo lời yêu cầu của vua Lê Chiêu Thống.

 Như sự tiết lộ trong thư đề ngày 15-7-1789 của Olivier de Puymanel viết từ Sàigon gửi cho M Letodal ở Macao để thăm dò về lực lượng của Tây Sơn ở miền Bắc cũng như trận chiến với Trung Hoa. Nguyễn Ánh muốn khai thác tình trạng nước đục để thả câu và cũng hi vọng là có thể Nguyễn Huệ sẽ đại bại trước quân Tầu.
 
 :"Ông Hoàng hiện đã chiếm lại đuợc 3 tỉnh và mới nhất đây đã bắt được một tướùng của phe Ngụy gửi từ Huế tới. Mới đầu, ông đã định tha chết cho y thị nhưng đột nhiên nổi ý nghi ngờ nên lại lôi ra chém đầu. Ông cũng rất nôn nóng thấy những chiến thuyền Pháp mang con ông trở về đây. Phía Tây Sơn cũng biết từ lâu là nước Pháp sẽ phải trợ giúp Nguyễn Ánh nên tỏ ra rất lo ngại khi phát hiện gần bờ biển Annam những Tầu Pháp từ Macao. Có lẽ vì thế mà hồi đầu năm, chưa thấy Ngụy quân ở Huế mang quân tới vùng này. Cũng có thể một lý do khác đã buộc chân quân Tây Sơn là vì họ đang bận đánh nhau với Trung Hoa.
Hoàng thượng muốn biết những gì đang xẩy ra, lực luợng của đôi bên, và hi vọng rằng những quen biết của ông với nguời Trung Hoa sẽ cho Hoàng Thuợng biết nhưng tin tức chính xác hơn là những tin tức nhận đuợc ở đây...."
 
 Ngay sau đó, đầu năm 1790 Nguyễn Ánh gửi một công hàm cho vua Louis XVI lời lẽ ôn nhu nhưng không kém phần ngạo mạn cho biết không cần đến người Pháp nữa và gián tiếp minh thị là hiệp ước Versaille 1787 không có giá trị.

 “....còn những viện trợ đã xin với bệ hạ, tuy không nhận được, tôi vẫn nghĩ rằng việc đó không do lỗi của bệ hạ mà là do người chỉ huy quân sự của bệ hạ tại Ấn Độ. Tôi sẽ không bao giờ nói được hết tấm lòng tri ân của tôi đối với bệ hạ đã có lòng tốt cho hoàng tử con tôi trở lại với tôi. Việc đoàn tụ cha con, người ta thường nói, như trả về với nước một con cá từ nước thoát ra, dẫu vạn ngàn xa cách tôi sẽ không quên những ân huệ lớn lao này.
 Còn về lực lượng hiện tại của tôi, tôi đang có một đạo quân khá đông, lục quân cũng như hải quân, tôi có quân nhu, quân lương khả dĩ đủ cho cái chiến dịch mà tôi còn phải thực hiện. Tôi chẳng giám xin bệ hạ viện trợ cho quân lính nữa."
 
 Lá thư gửi Pháp Hoàng này, không biết có sự tham khảo với Bá Đa Lộc hay không nhưng quả là một hành động khôn ngoan của Nguyễn Ánh. Trước hết nó ngăn chặn việc người Pháp thấy Nguyễn Vương đã có cơ may chiến thắng sẽ gửi một số quân tượng trưng sang lấy cớ là trợ giúp nhưng thực sự là đòi thực thi hiệp ước Versaille. (chuyện này đã xẩy ra trong những năm sau này khi Nguyễn Ánh đã thống nhất sơn hà). Lá thư cũng ngầm cho người Pháp hiểu là ông có một lực lượng hùng hậu đủ để vô hiệu hoá thoả ước Versaille trong trường hợp người Pháp có gian ý này.
 
 Cuộc chiến với Tây Sơn còn tiếp diễn nhùng nhằng khiến các cố vấn nguời Pháp sốt ruột nhưng Nguyễn Ánh không còn ở thế tuyệt vọng và bị động nữa.
 1790 Nguyễn Ánh sai Lê Văn Câu đánh chiếùm Bình Thuận nhưng lại bị Tây Sơn đánh tan tác phải bỏ chạy về Gia Định dù vậy những đợt đột kích của Nguyễn Ánh vẫn diễn ra kiên trì và cường độ ngày một gia tăng theo với sựï chia rẽ lực lượng của Tây Sơn
 Như đã trở thành một thông lệ, mỗi mùa gió nồm, Nam quân lại tung ra những đợt xung kích lớn nhỏ dù vẫn chưa đủ lực lượng để giữ đất.
 Cơ hội ngàn vàng để tổng phản công là trong dịp vua Quang Trung băng hà năm Nhâm Tý 1792, hàng ngũ Tây Sơn cực kỳ rối loạn nhưng Nguyễn Ánh vẫn không giám tung toàn lực lượng để khai thác thời cơ. 
 Nguyễn Văn Thành và Nguyễn văn Trương được cử ra đánh phá thủy trại của Tây Sơn ở cửa Thị Nại trong dịp này. Trên đường rút về, Nguyễn Ánh có ý định chiếm thêm một sô lãnh thổ lùi về phía Bắc như Phan Rang Phan Rí để mở rộng vùng hoạt động nhưng rồi lại thôi vì xét ra không đủ sức cầm cự.

 Thơ của Chaigneau ghi nhận là :
  " Năm ngoái 1797, một lần nữa nhà vua lại mất một dịp ngàn vàng để chinh phục lại toàn thể vương quốc của ông vì anh em nhà Tây Sơn chia rẽ nhưng lại để cơ họi này vuột mất..Său chiến dịch vừa rồi, tôi ngờ rằng nhà vua sẽ chẳng bao giờ lấy lại đuợc giang sơn của mình .."
 Cột trụ của nhà Tây Sơn không còn nữa, tuy nhiên những trận đánh ác liệt để quyết định thắng bại chỉ diễn ra từ 1800. Chaigneau không còn bi quan như hai năm truớc. Thư gửi cho bố vợ là Barisi cũng đang phục vụ Nguyễn Ánh vào tháng 3 năm 1801, Chaigneau hoan hỉ loan báo chiến thắng lớn.


 :"Chúng tôi vừa mới hỏa thiêu toàn bộ hải quân địch, không để chạy thoát dù chỉ là một chiếc thuyền nhỏ nhất. Đây là một trận chiến đẫm máu nhất chưa từng thấy ở Cochinchinois ( Đằng trong). Đối phuơng quyết tử thủ và cầm cự tới giọt máu cuối cùng trong lúc lính của chúng ta chiến đấu anh dũng nên số thương vong cao nhưng không thấm vào đâu nếu so sánh với những lợi ích mà nhà vua có thể thu đuợc từ sau chiến thắng này. Vannier, De Forsan và tôi thoát hiểm an tòan.
 Trước trận này, chưa đuợc chính mắt nhìn thấy tiềm lực hải quân của Tây Sơn, tôi vẫn coi thường bọn họ nhưng tôi đã sai lầm lớn... Tây Sơn có những chiến thuyền trang bị tứ 50 tới 60 súng lớn... Sau trận này, lính Tây Sơn rất nản chí, nhiều người muốn đổi ngũ nhưng không được chấp thuận. Nhà vua cho phép họ được về quê sống an ổn không dính vào chuyện chiến tranh nữa. Sau trận đánh nhà vua vận dụng ngay mọi chiến thuyền lớn để đi thu mua gạo..."
 
 M Barisy, tuy không tham dự trực tiếp nhưng đã thu thập những tin tức về các trận đánh quyết định trong khu vực Quy Nhơn và đã tường thuật một cách tỷ mỷ hơn trong một thư gửi cho giám mục Letondal ở Ma Cao:
 "Người ta nói là Tây Sơn có gửi một sứ giả tới gặp nhà Vua.. chuyện này có thể lắm vì họ đang găp rất nhiều khó khăn và đang phải cầm cự lực luợng của nhà Vua thuộc đạo quân của ông Tien Quaoun (Tiền Quân).
 Tới ngày 21, nhờ những thổ dân miền núi, người ta khám phá ra một đường mòn đủ rộng để voi và súng đại bác có thể di chuyển qua được. Đối phương không hề biết đến con đường này nên nhà vua sai ông Tong Đong Tag (ông Thống Đồn Tả tức là tướng chỉ huy trưởng cánh quân bên trái) mang một lực lượng di chuyển suốt 7 ngày liên tục để đánh bọc phía sau tuyến địch. (Theo Linh mục Cl E Maitre thì đây chính là đại tướng dũng lược Lê văn Duyệt lúc đó đang mang chức Thần Sách Quân Tả Đồn Chính Thống. Thần sách là đội súng đại bác dã chiến cỡ nhỏ để linh động việc di chuyển và đặt trên thuyền nhỏ )


 Rạng đông ngày 21, phát súng lệnh khai hỏa, lực lượng của Tả Quân tấn công dữ dội tất cả 7 đồn trại tiền trạm để cản đường của địch trong vùng (Dung Thi ?!).
 Khởi sự lúc 7 giờ sáng, đến 10 giờ thì quân Tây Sơn bắt đầu nhận ra là họ đang bị quân của nhà Vua đồng loạt tấn công bọc hậu và từ hai mạng sườn. Một đội súng điểu thương và 20 khẩu đại bác dã chiến hạng nhẹ bắn tầm gần, rất mau chóng đã quét sạch con đường.
 Những kẻ sống sót bỏ chạy lại rơi ngay vào những mũi nhọn của lưỡi lê, gươm giáo. Cuộc tàn sát thật kinh hoàng. Đám lính bản bộ thuộc đội Túc Trực ?? (Theuk Teuk) chỉ cần ở một chỗ để tiêu diệt không còn một mống địch quân nào.
 Sau thảm bại này, bộ tham mưu của Tây Sơn cho rằng cần phải đánh một trận long trời lở đất để lấy lại tinh thần của binh sỹ và dân chúng nên đã tập trung những quân doanh giỏi nhất, những tướng tài nhất để tung ra một cuộc đại phản công.
 Ngày 27 tuần trăng 11 ( ngày 11 âm lịch ?) đại quân Tây Sơn với sự tăng cường một đơn vị của thủy quân được tung vào trận địa, nâng quân số tổng cộng lên tới 223.000 người.
 Quân Tây Sơn có lợi thế là đánh trên đất nhà nên quen thuộc địa thế nhưng nhà Vua không hề nhụt trí nhờ có lực lượng trang bị súng điểu thương, pháo binh dã chiến (hoạt động theo kiểu Tây phương ) và nhất là tinh thần của binh sĩ rất cao.
 Nhà vua (Nguyễn Ánh) gươm tuốt trần trong tay, vẻ vui tươi đi giữa hàng quân. Đám binh sĩ của chúng tôi sôi lên vì nôn nóng.
Phía địch quân cũng bắt đầu rục rịch, đại pháo của họ khởi sự khai hỏa, những con voi trận điên cuồng chạy bổ về phía đội ngũ của chúng tôi nhưng nhà vua vẫn bình tĩnh quan sát trận địa. Yên lặng tuyệt đối bao trùm toàn thể đạo quân.
 Chờ khi quân của Tây Sơn đã lại gần trong khoảng cách nửa tầm súng nhà vua mới cho lệnh khai hỏa.
 Một hỏa lực kinh hồn, 400 sơn pháo thi nhau khạc đạn và chết chóc lên đầu đối phương. Những viên đạn lửa được nhắm chuẩn đích đã tạo nên một cuộc thảm sát kinh hoàng.

XIN VAO CHUYEN MUC TAI LIEU SUU KHAO

DE COI LAI TU KY 1 TOI 11

 

KY 13

 Bây giờ nhà vua mới ra lệnh cho lực lượng quân bản bộ mở những đợt xung phong. Các tướng tự làm gương dẫn đầu trong lúc trọng pháo nhắm vào hàng ngũ địch khạc đạn khiếân họ tháo chạy tán loạn và tìm cách ẩn thân trong những chiến hào.
 Nhà vua rất vừa lòng trước chiến thắng còn đám lính thì tuy đã quá mệt mỏi nhưng vẫn tiếp tục cuộc chém giết tới nửa khuya.
 Bây giờ Nhà Vua đóng quân ở một vị trí ngay trong nửa tầm súng của những công sự địch và cho lệnh lập vị trí phòng thủ.
 Ngày hôm sau các tướng tường trình trận địa cho biết là quân Tây Sơn vẫn cố thủ trong các công sự và lực lượng của nhà vua đã cho mở những đợt xung phong đều đặn.
 Nhà vua tay cầm ống nhòm quan sát trận địa, nhận thấy hàng ngũ nơi cánh trái của quân Tây Sơn có nhiều rối loạn. Hơn nữa cánh quân này cách biệt với đạo quân trung ương bởi một con vực sâu nên có thể dễ dàng bị cắt đứt khỏi chủ lực.
 Lập tức một lực lượng 22 tiểu đoàn bộ binh (bataillon, không rõ quân số là bao nhiêu) bất ngờ mở các đợt tấn công. Lúc này gió Tây Bắc thổi khói vào mắt đám quân Tây Sơn ở cánh trái khiến họ chỉ nhïn ra những binh sĩ đang tiến lại gần là quân của nhà vua khi những đợt súng đầu tiên đã khai hỏa.
 Rõ ràng, giữa trận tiền, nhà vua có mặt ở đâu là nơi đó chiến thắng ...
 Phía Tây Sơn đã có 5 quan lớn và viên tướng chỉ huy cánh phải tử trận. Cuộc thảm sát thật kinh hoàng.
 Sau trận này, phía Tây Sơn họp quân sự và các tướng thủy bộ quyết định sẽ sống chết với nhà vua trong một trận thủy chiến đặt dưới sự chỉ huy của Đô Đốc Thiuu Phoo
 ( theo Cl E Maitre thì chức vụ Thiếu Phó là của Trần Quang Diệu tổng tư lệnh lực lượng Tây Sơn vây hãm Quy Nhơn nhưng hạm đội thì lại do quan Tư Đồ Vũ Văn Dũng chỉ huy trực tiép)
 Chiến trường được Tây Sơn lựa chọn là một hảùi cảng vùng Cù Mông cách Quy Nhơn 20 dặm và một lực lượng quan trọng được tập trung ở đây. Nhà Vua biết rõ kế hoạch này và dự liệu cách đối phó (Đèo Cù Mông nằm trên Quốc lộ 1A, là một trong những deo hiểm trở nhất VN, đèo là ranh giới của 2 tỉnh Binh Dinh- Phu Yen .Theo sử sách, năm 1471 sau trận chiến giữa Dai Viet Chiem Thanh, người Chăm thua trận nên đã bị mất vùng đất phía bắc từ phia Bac deo Hai van tới đèo Cù Mông, và từ năm 1471 đèo Cù Mông này chính là ranh giới mới giữa Đại Việt va Chiêm Thành cho đến năm 1611

 Trận Thủy chiến tại cửa Thị Nại

 (Cửa Thị Nại Nằm ở phía Tây Bắc thành phố Quy Nhơn là mọt vũng bể rất lớn dài trên 10 cây số rộng 4 cây số còn gọi là đầm Thị Nại. Tại đảy có một núi lớn tên địa phương là núi Thầy bói . Phía Tây la vùng bán đảo Phương Mai giống như một đại truơng thành bảo vệ thành phố Quy Nhơn vì có nhieu đoạn núi trải dài 15 cây số tới biển.
 Cửa Thi Nai và bán đảo Phương Mai giữ một vai trò chiến lược trong mọi cuộc chiến và từng là cứ điểm quan trọng của quân Tây sơn)


Ngày "Rabbin" 15 của thượng tuần trăng (Theo Cl E Maitre thì chữ "rabbin" là cách phiên âm chữ ngày rằm của Barisi tức là ngày 17 tháng giêng năm 1801), Theo thông lệ binh đội của nhà vua có một cuộc thao diễn thủy qụân và chính qua cuộc thao diễn này nhà vua nẩy sanh những sáng kiến để thành lập thành phần hạm đội tham chiến.
 Nhà vua sẽ đích thân chỉ huy trận này. Dưới trướng có vị chỉ huy trưởng chiến dịch là Đô Đốc Tong Thoui (quan Tổng Thủy là Võ Di Nguy tử thương trong trận này), Ông Yam Koum (Giám quân Nguyễn Văn Trương), một tướng khác nguyên là quân Ngụy về quy thuận ngay khi nhà vua mới ở Xiêm La về. Ông Tong Dons Tag (Thống Đồn Tả chính là danh tướng Lê Văn Duyệt mang tước vị Thần Sách Quân Tả Đồn Chính Thống) và những quan Pháp như Forsan, Chaigneau, Vannier.
 Khoảng 2 giờ 30 chiều, hạm đội nhà vua gồm 91 thuyền mở màn tấn công đại quân Tây Sơn 50 ngàn thủy binh, 45 ngàn quân bản bộ.
 Mặt trời vừa lặn thì hạm đội đã di chuyển vào trong tầm tác xạ của đảo Ong Datte (đảo Ông Đất). Nhà vua ra lệnh cho quan Thống Đồn Tả chuẩn bị cho 1200 người thuộc toán Theuk Teuk ( toán Túc Trực có lẽ là toán xung kích chủ lực ) đổ bộ xuống bãi biển.
 Bẩy giờ tối, dưới sự chỉ huy của quan Phó Túc Trực, cuộc đổ bộ toán xung kích hoàn tất. Trong im lặng tuyệt đối, họ tiến lại rất gần những vị trí súng nặng và khu đồn trại của Tây Sơn mà không bị phát hiện.
 10.30, soái hạm của nhà vua cũng đã lọt trong khỏang cách 1/3 tầm bắn của những đại bác trong đồn phòng vệ đặt ở khu vực cửa sông dù vậy chủ lực này cũng vẫn chưa bị phát hiện.
 Toán tiền phong gồm 62 pháo thuyền (canonier) trang bị đại bác có nhiệm vụ bám sát ba chiến hạm đầu tiên của Tây Sơn để triệt hạ bằng hỏa lực hay tìm cách cắt dây neo để gây hỗn loạn cho toàn hạm đội địch. Gió mạnh và thủy triều đang lên nên rất thuận lợi cho mưu định này.
 Đúng 10.30 ông Giám Quân ra lệnh khai hỏa đồng thời nhà Vua ra lệnh tổng tấn công.
 26 chiếc ghe xung kích có buồm nhưng do người chèo phụ để tăng tốc độ và sự linh động (galeres) bắn liên tục và chính xác lên bãi cát để dọn bãi đổ bộ trong lúc 1200 binh sĩ súng gắn lưỡi lê tiến chiếm những công sự ở bãi biển.
 Sau đó các ghe xung kích tiến gần hơn vào bờ và đồng loạt tấn công như kế hoạch hành quân đã dự định trước.
 Cuộc hỗn chiến trở nên đẫm máu và nhà vua hiện diện giữa trận mạc để nâng tinh thần binh sĩ.
 Lúc này, lực lượng Tây Sơn trong đồn Tam Toi ?? đang nhả đạn kinh hoàng nhằm vào những ghe xung kích. Một ghe bị trúng đạn nổ tan tành, quan Tổng Thủy Võ Di Nguy bị một viên đạn cắt bay đầu.
 Cái chết thảm này làm giao động tinh thần binh sĩ. Lại thêm một xuồng nữa bị chìm. Tả quân liền ra lệnh chém đầu viên thuyền trưởng tại chỗ và ra lệnh tiến đánh những tầu địch đang bỏ neo trong vùng chân núi phía Tây. Lệnh truyền chỉ cần đốt cháy tầu dịch mà không cần tìm cách bắt sống đã được thi hành tức thời trong thận trọng nhưng đầy dũng cảm.
 Trong lúc này, Jam Quoun (Giám Quân, theo Cl E Maitre là Nguyễn văn Trương) sau khi đốt được ba tầu địch ở cửa sông đã thọc thủng tuyến phòng ngự của đối phương khiến lực lượng của ông bây giờ nằm giữa hai gọng kìm của những tầu địch và sẽ tấn công từ phía đuôi. Những ghe phòng thủ Tây sơn lúc này mới bắt đầu chuyển động để tiếp cứu những chiến thuyền vừa bị tấn công quá bất ngờ.

 Phóng dồ hàNH QUÂN

 Đúng lúc này, Lực lượng của ông Giám Quân bị một số pháo của Tây Sơn bắn chặn đầu nên phải phản pháo vào vùng bờ biển mặc dù ở đây cũng có một số pháo của Nguyễn quân. Sự rối loạn này khiến người ta tưởng đã có một vài tướng quân làm phản khiến tinh thần binh sỹ bị giao động mạnh.
 Vì đã tiến quá sâu giữa hai gọng kìm tuyến phòng ngự của địch, có muốn lùi cũng không được nên Giám Quân chỉ còn một lựa chọn đó là tử chiến. Vả lại binh sĩ lúc này hăng máu như một bầy cọp dữ không còn biết gì nữa giữa khói lửa và những tiếng nổ của đại bác.
 Tới 4 giờ sáng thì hầu như mọi tầu địch đều bốc cháy và lúc bình minh, nhiều tầu phát nổ tan tành với toàn thể binh sĩ. Những ghe võ trang nhỏ còn tiếp tục khaáng cự tới 2.30 chiều ngay hôm sau tức là ngày 17-3-1801..
 Tổn thất phía nhà vua khá trầm trọng 4000 người chết nhưng tổn thất phía Tây Sơn còn cao hơn nhiều. Khoảng 50.000 tử thương?. Toàn bộ lực lượng hải quân vĩ đại của Tây Sơn và hạm đội vận tải 1800 thuyền buồm bị tiêu hủy, 6000 đại bác, một số lượng vĩ đại võ khí đạn dược, quân trang, và vàng thoi bạc nén, châu bắu của đám quan Tây Sơn làm mồi cho sóng cả.
 Trận thủy chiến ở cửa Thị Nại nói trên có thể kể là cái dấu mốc đầu tiên về sự sụp đổ của nhà Tây Sơn kể từ sau cái chết của thiên tài quân sự Quang Trung (1792).
 Phía nhà Nguyễn thì đây cũng là một cái mốc khác đánh dấu một chuyển đổi quan trọng. Đó là cái chết bất ưng của Hoàng tử Cảnh.

KY 14

 Cái chết này không những để lại nhiều nghi vấn mà còn làm mất đi cái gạch nối đậm đà giữa Việt Nam và Tây Phương mở đầu cho một âm mưu chính trị làm thay đối toàn bộ vận mạng của Việt Nam.
 Không còn hoàng tữ Cảnh như một trái độn , xung khắc quyền lực giữa các văn quan cai trị và giới võ quan bùng nổ công khai. Gia Long đành chấp nhận vì một mặt đang bận thanh toán kẻ thù bằng quân sự mặt khác phải phó mặc việc quản trị và bình định hậu phương cho các văn quan. Cả hai nhu cầu này đều quan trọng như nhau và đã được Nguyễn Ánh quân bằng khéo léo.
 Thật vậy, nhà Tây sơn kể như chính thức được ghi nhận từ năm 1778 tức là lúc Nguyễn Nhạc xưng vương ở núi Tây (Tây Sơn Vương), lúc đó Nguyễn Anh mới 17 tuổi (Ánh sinh năm 1761).
 Từ đó cho đến ngày đạt được chiến thắng đáng kể đầu tiên ở cửa Thị Nại, Nguyễn Ánh đã đánh nhau với Tây Sơn gần 25 năm. Trong 25 năm đó phần lớn chỉ là một nỗ lực trong truyệt vọng để sống còn và đạt chiến thắng quân sự. Nền móng cai trị hành chánh của những chúa Nguyễn gây dựng từ thời Nguyễn Hoàng kể như hoàn toàn tan rã từ lúc Tây Sơn dấy lên, vì thế, trong lúc Nguyễn Ánh dồn hết tâm trí để chiến thắng quân sự thì ở hậu phương một thế lực mới của những văn quan dần thành hình trong guồng máy cai trị.
 Thời chiến, "Áo nhung trao quan võ từ đây ". Các võ quan tất nhiên gần cận và có uy thế hơn với Nguyễn Ánh, được trao những tước hiệïu lớn lao nhưng trong âm thầm bộ máy hành chánh phôi thai của nhà Nguyễn cũng có một thế lực đáng kể ở hậu phương nhất là những lúc Nguyễn Ánh bận chinh chiến. Thế lực này như nước thấm dần trong đất khô, ảnh hưởng của nó vựơt ngoài sự ước tính của Nguyễn Ánh. Tuy không giám kình chống ra mặt đám võ quan thân Tây Phương nhưng sự ghen tức, của đám văn quan cai trị luôn luôn hiện diện.
 Ở căn bản là một võ tướng dũng lược nhưng Nguyễn Ánh cũng là một chính trị gia tinh tế. Ông hiểu rằng chiếm đất, chiến thắng được đạo quân thiện chiến của Tây Sơn là chuyện khó, càng khó hơn trong việc bình định và giữ đất. Chuyện này, nhất thiết phải cậy đến đám văn quan vốn được huấn luyện trong việc thiết lập một nền móng cai trị trên nền tảng của trật tự khổng giáo.
 Tháng 3 năm Ất Mão 1795, Nguyễn Ánh quyết định năm sau mở kỳ thi Họi , cũng theo lệ tam truờng ngày xưa gồm có thi hiếu biết về kinh sách, thơ phú. Với cách thi cử như vậy tất nhiên cũng sẽ chỉ đào tạo được một lớp quan cai trị hòan tòan xa lạ và đố kỵ với tinh thần kỹ thuật thực tiễn Tây Phương. Đám sỹ phu mới đào tạo này đực hưởng những đặc miễn, lao dịch, miễn binh đao trong thời gian từ 2 đến 6 năm tùy theo thứ bực đạt được sau ba kỳ thi tam truờng. Khoa thi đầu tiên năm 1796 đào tạo đựơc 273 tân khoa đủ hạng. đám trí thức mới này họp với những văn quan Bắc Hà và cả những quan lại của Tây Sơn vễ hàng bắt đẫu hình thành một nền móng cai trị mới theo khuôn khổ Nho Giáo.
 Còn đối với những cố vấn Pháp, ngoại trừ Bá Đa Lộc là người mà Nguyễn Ánh tri ân và kính trọng như một ân nhân, một quốc sư cốt cán, những người khác, trong đó có cả những giáo sỹ, tuy thân cận và vẫn cần đến họ nhưng ngay từ đầu, đây chỉ là một sự cấu kết vì nhu cầu, được duy trì bằng một khoảng cách quân thần và sự ban phát phúc lộc. Ngoài nghĩa vụ giúp Nguyễn Ánh như những người lính Mercenaire họ cũng có những dịch vụ buôn bán, đầu nậu, hoặc xử dunïg uy thế của mình để kiếm tiền riêng.
 Barisi thường chở hàng từ Sàigon mang bán tại Manila, Bahar, Malacca (Singapore ngày nay) hay xa hơn nữa tới những tiểu quốc trong vùng biển ấn Độ hay vịnh Ba Tư và đây là một dich vụ râùt dễ kiếm tiền
 Thí dụ theo Barisi giá gạo ở Saigon là một đồng một "Pikol" ? bán tại Malacca với giá 2 đồng rưỡi. Với tiền bán gạo mang mua sắt ở Malacca giá 8 đồng một Pikol bán ra ở Borneo 18 đồng...
, Đại để là như vậy, cứ theo luật cung cầu một vốn bốn lời. Tiền lời lại mua những thứ cần ở Việt Nam như thuốc súng, diêm sinh làm thuốc đạn, dung cụ và võ khí để gián tiếp bán lại cho Nguyễn Ánh...
 Nguyễn Ánh xử dụng đám cố vấn Pháp vì biết họ có khả năng nhưng ông cũng rất e ngại sức mạnh của Tây Phương, một sức mạnh mà ông chỉ hiểu biết mơ hồ qua một ít những tài liệu, được Bá đa Lộc và các quan Tây dịch lại. Hơn nữa, thái độ ngày một quá khích và những đòi hỏi của các linh mục Tây phương, sự phát triển của các giáo dân như một tập thể áp lực, hiệp ước Versaille, (tuy không được thi hành trong mắt nhìn của Nguyễn Ánh nhưng vẫn là một hiệp ước) là những điều làm ông lo nghĩ.
 Theo những thư của Olivier de Puymane thì Nguyễn Ánh phó mặc dịch vụ này cho các quan Tây miễn là họ chu toàn được vấn đề tiếp vận nhu yếu chiến tranh.
 Phía những người Pháp phiêu liêu sống lưu vong xa tổ quốc này, đôi lúc cũng có những đối trọi quyền lợi cá nhân nhưng chính yếu họ vẫn cấu kết và bảo vệ lẫn nhau như trong một gia đình.
 Bên ngoài cái gia đình này là một màng lưới rộng lớn hơn của những nhà tu truyền giáo thuộc nhà dòng Pháp ở Ấn Độ, Ma cao, Phi Luật Tân vẫn được kính trọng, đứng đầu là Bá Đa Lộc.
Sinh hoạt của những người Au Châu này xoay vần chung quanh cái nhân chính yếu đó là một ông hoàng thái tử với tất cả những hi vọng và hứa hẹn tốt đẹp trong tương lai, từ việc truyền đạo tới những phúc lộc vật chất hiện tại hay khi chiến tranh chấm dứt.
 Phía hoàng tử Cảnh cũng vậy, tuy sau này đã được Việt hóa, được huấn luyện để trở thành một thiên tử Đông Phương nhưng quốc sư Bá Đa Lộc và những cố vấn Pháp đã trở thành một thứ gia đình riêng, tạo thành một nhóm quyền lực riêng, được ông hoàng trẻ dành những cảm tình đầy trìu mến và bảo bọc hết mình.
 Thư của Barisi (bố vợ Chaigneau) không chỉ hé lộ những chi tiết hiếm hoi về giờ phút lâm chung của Hoàng tử Cảnh mà còn cho người ta biết về cuộc chiến không ngừng nghỉ để dành quyền lực vẫn âm thầm diễn ra giữa một phía là những võ quan thân Tây Phương, có thiện cảm với Công Giáo, tâm phúc của Hoàng tử Cảnh vàø một phía là đám văn quan trong guồng máy cai trị đang thành hình và lớn mạnh theo những lãnh thổ mới dành lại được của Tây Sơn.
Những âm mưu dành ưu thế chính trị này không phải đợi tới thời Minh Mạng mới xẩy ra, trái lại, đã có ngay từ lúc Nguyễn Ánh chuyển ngược được thế cờ và là động lực chính đưa đẩy một hoàng tử vô danh (nhưng giỏi văn chương) là Nguyễn Phước Đảm lên ngôi thiên tử sau cái chết tức tưởi của hai người con lớn của Nguyễn Ánh.
 Đám văn quan, tuy không có thế lực nổi về mặt quân sự và có vẻ lép vế nhưng lại nắm giữ những vị trí cai trị quan trọng từ cao cấp tới hạ tầng trong lúc Nguyễn Ánh liên tục trong 25 năm qua chỉ chú tâm vào nỗ lực quân sự.
 Dù là một võ quan anh dũng và đảm lược nhưng có lẽ hơn cả Nguyễn Huệ, Nguyễn Anh xuất thân từ cửa Chúa, và khi lưu vong ông đã đủ lớn khôn (15 tuổi) để hiểu thế nào là một nền móng cai trị thế quyền và sự quân bằng chính trị trong một quốc gia.
 Với đà chiến thắng và thêm đất đai chiếm lại của Tây Sơn, cũng là nhu cầu bình định, cai trị và chuẩn bị hậu cần để yểm trợ cho nỗ lực quân sự.
 Cuộc xung đột văn võ ngày một căng thẳng.
 Bằng nhiều thủ đoạn khác nhau, người ta đang tìm cách triệt hạ tay chân của ông hoàng thân Tây Phương và những võ quan. Con mồi đầu tiên là chính bốâ vợ Chaigneau.
 Trong lúc nhà vua ở xa và hoàng tử Cảnh đang hấp hối, Barisi bị thanh trừng, bị tố cáo là âm mưu đầu độc mộât thuyền trưởng Bồ đào Nha để sang đoạt tiền bạc và tiếm lạm quà biểu xén quan địa phương.
 Thế lực của đám quan cai trị có lẽ không nhẹ như cái vỏ bên ngoài vì nên nhớ Barisi không chỉ là một bầy tôi đắc lực của Nguyễn Ánh (đặc trách việc liên lạc với Macao và Manila để thu mua võ khí, tầu bè và tiếp liệu chiếân tranh) mà ông còn là bố vợ của Chaigneau một cột trụ quân sự của Nguyễn Ánh.
 Dù có một tư thế như vậy mà người ta giám đóng gông bỏ ngục Barisi và trong lá thư gửi giám mục Letondal, Barisi đã hàm ý nói đến cả một âm mưu chính trị đằng sau việc hãm hại ông ta dù không thể nói rõ được.
 Những âm mưu này trong một số chi tiết khác như hé lộ là có thể đã có cả âm mưu của người Bồ đào Nha trong viêïc kín đáo móc nối với quan Annam để loại người Pháp như lời phát biểu của thuyền trưởng Tây Ban Nha:
"Phải thay thế Barisi nếu không thì trong 3 năm nữa người Anh sẽ đuổi hết chúng ta khỏi nơi đây...?.?.!!".
 Nhiều tư liệu của hội truyền giáo Paris cho thấy có việc người Anh đang tìm cách để độc chiếm thị trường Cochinchine. Nguyễn Ánh có vẻ thuận cho những liên hệ này. Hoàng tử cảnh trước khi chết là người từng duy trì những thương thảo với Madras (thủ đô của tiểu quốc Tamil Nadu, Ấ n Độ thuộc Anh) .
 Nhà dòng Pháp chia rẽ trong vấn đề này. Những người Pháp đang ở Việt Nam tìm mọi cách chống đối lại chuyện làm ăn với người Anh nhưng những người Pháp ở Macao (M Letodal đầu nậu những dịch vụ thu mua với Nam Hà) lại thuận cho chuyện này.
 Những yếu tố chánh trị này có liên quan gì đến cái chết của hoàng tử Cảnh hay không thực khó có thể phân định vì lý do an ninh Barisi đã không giám mô tả rõ ràng do đó còn phải chờ đợi thêm những tiết lộ khác về chuyện này.
 Tuy nhiên Barisi có nói đến một vài bí ẩn quanh cái chết của hoàng tử Cảnh.
: Tôi đã được cai ngục cho biết những bí mật không thể viết trên giấy trắng mực đen... đại để đây chỉ là một âm mưu chính trị của những quan lớn trong "hội đồng".
 ..Tôi phải ngừng lại một chút ở đây vì nỗi đau đớn của tôi đã đến tận cùng, phải định trí lại mới có thể kể hết chi tiết của sự việc.
 Trong lúc vua cha vừa đạt chiến thắng Ngụy quân thì vị thế tử nổi dòng cuả ông là Hoàng tử Cảnh đang vật vã đau đớn trên giường bệnh. Dường như thái tử chỉ còn chờ đợi tin chiến thắng của phụ hoàng để nhắm mắt lìa đời trong toại nguyện.
 Vị hoàng tử non trẻ giữa tuổi hoa niên nhân từ và tốt lành, thần tượng của toàn dân, người mà toàn thể vương quốc Cochinchine này đặt để niềm kỳ vọng tha thiết nhất... và cả của người Au Châu nữa vì Thái tử từng công bố sẽ bảo vệ mọi người Âu Châu khỏi những bất hạnh hay hiểm nguy trên xứ Cochinchine. Ông là người mang phước hạnh, một người bạn chân thành đã bảo vệ cho đức tin tôn giáo của chúng tôi ....

KY 15

 Thư của Barisi cũng cho người ta thấy là mối giao tình giữa Hòang tử Cảnh và những quan người Pháp rất sâu đậm, thân thiết, vượt xa những quan hệ công việc:
 " Lần này thì hết hi vọng... không có nhà vua mà cũng không có Hoàng tử. (Bá Đa Lộc cũng đã qua đời 2 năm trước) Hoàng tử bây giờ đang ở trong một tình trạng cực kỳ nguy kịch dù vậy ông vẫn gặng hỏi mãi là Barisy đã đi chưa ?.... không ai dám trả lời... Hoàng tử lập lại ba bốn lần như vậy.. Có một đứa nhỏ 10 tuổi đứng hầu khóc mà thưa với hoàng tử rằng... người ta vừa mới đóng gông và cùm xích Barisi chỉ vì Thái tử và Hoàng thượng thương ông ta.
 Nghe nói vậy hoàng tử lên một cơn thịnh nộ ghê gớm, ra lệnh gọi ông Tan Quoun và truyền những mệnh lệnh kinh hoàng..?
(Tán quân?.. tả quân ?..trong thư chức vụ này được Barisi gọi là thủ tướng của thái Tử ?? "Son premier ministre". Phải chăng tuy chưa lên ngôi nhưng Thái tử cũng có một cơ chế quyền lực riêng).
 ...Suốt đêm đo,ù trong cơn mê sảng Thái tử gọi luôn miệng kêu tên chúng tôi. Ngài còn kêu tên phụ hoàng để gửi gấm chúng tôi... rồi biểu gọi ông Liot cầu nguyện cho ngài... rồi thăng vào lúc 4 giờ sáng....
 Thư của Barisi còn kéo dài một đoạn thống thiết than thở cho số phận của Hoàng tử Cảnh. Đặc biệt có một câu hàm ý khó hiểu đó là việc ví cái chết và số phận bi thảm của hoàng tử Cảnh với vua Louis VVI là người đã bị đem chém đầu sau cuộc cách mạng Pháp:
 "Ôi vị hoàng tử yêu quý và bất hạnh.. đã lưu lại trong lòng chúng tôi những kỷ niệm về số phận không may của đức vua Louis XVI ..."
 Chi tiết này phải chăng muốn nói đến một âm mưu hãm hại ông hoàng trẻ. Rất tiếc Barisi là một người ít học nên những lá thư của đương sự, mặc dù tràn đầy chi tiết sống động nhưng cũng cực kỳ bí hiểm vì đầy lỗi chính tả và cú pháp. Sự lý đoán về cái chết của hoàng tử Cảnh qua sự mộ tả đầy cảm xúc của Barisi vì vậy càng tạo nên nhiều nghi vấn.
 Một số chi tiết rải rác trong lịch sử cho rằng hoàng tử Cảnh chết vì bệnh sốt lên ban, nhưng không nói rõ những triệu chứng bệnh lý để hiểu rõ hơn về cái chết này.
 Tuy nhiên cách trình bầy của Barisi cho người ta cái cảm giác mơ hồ là có thể đám quan thủ thành khi Nguyễn Ánh bận đánh nhau ở xa đã gián tiếp bỏ chết ông hoàng vì không hề thấy nói đến nỗ lực chữa bệnh hoặc sự quan tâm đặc biệt nào đến tình trạng sức khỏe của vị thái tử yêu quý nhất và cũng uy thế nhất của xứ Nam Hà.
 Tất nhiên đây chỉ là một ước đoán và còn phải đợi thêm những tiết lộ trong kho tài liệu của hội truyền giáo hải ngoại.
 Một chi tiết khác cũng được tiết lộ trong thư của Barisi đó là sự nhắc nhở đến vị hoàng tử thứ nhì của Nguyễn Ánh tên là hoàng tử Hi ( ). Theo L Cardiere của hội truyền giáo Paris thì vị hoàng tử này sinh năm 1782
 Tháng 6-1799 sau khi trên 10.000 quân Tây Sơn tử thủ Quy Nhơn ra hàng, đất khởi nghiệp của Tây Sơn rơi vào tay Nguyễn Ánh, hoàng tử Cảnh và hoàng tử Hi đều còn sống.
 Trước khi mang đại quân tham dự chiến dịch Quy Nhơn, Hoàng tử Hi lúc đó 19 tuổi được Nguyễn Ánh giao chức vụ chỉ huy hậu cứ toàn vùng Sài Gon và Hậu Giang danh hiệu là quan Lưu Tuần (Barisi phiên âm là Leou toune).
 Tới đầu năm 1801, chỉ trong khoảng thời gian 2 tháng đột nhiên xẩy ra một loạt các biến cố, từ việc Barisi bị hãm hại tới việc thành Gia Định bị quân phá hoại phóng hỏa nhiều nơi. Các kho chứa gạo, kho tơ lụa và vải vóc, tư dinh của Nguyễn Ánh nhất là tư dinh của hoàng tử Cảnh bị đốt ở nhiều vị trí. Người ta nghi là do điệp viên của Tây Sơn xâm nhập nhưng không thể biết chắc. Nói chung thì tình trạng rất bất ổn, hoang mang trong lúc Nguyễn Ánh còn nán lại để lo việc ổn định tình hình quân sự Quy Nhơn như thấy trong thư của Barisi hồi tháng 4-1801 ghi nhận:
 "Chúng tôi mong tin nhà vua vì mọi người ở đây từ binh tới dân đều nôn nóng, lo lắng cùng cực. Bọn giặc có ở Gia định những nội gián nằm vùng bí mật thỉnh thoảng lại loan truyền tin thất thiệt làm dư luận dân chúng rất hoang mang ."
 Giữa lúc này lại thêm những bí ẩn về những cái chết nối đuôi nhau của hai người con lớn của Nguyễn Ánh.
Hoàng tư Cảnh chết trước (ngày 20-3-1801), tiếp ngay sau đó hai tháng hoàng tử Hi cũng qua đời ngày 21-5 1801. Không có chi tiết rõ ràng nào về cái chết của Hoàng tử Hi hay phản ứng của Nguyễn Ánh về những cái chết này.
 Những trùng hợp dồn dập này khiến chính Barisi là người thân cận nhất của hoàng tử Cảnh lúc đó cũng không hiểu nổi và đã phải than thở: "Tất cả những biến cố đó đã diễn ra chỉ trong 8 ngày !!!"...
 Điều đáng ghi nhận là giai đoạn này thế lực của người Pháp đang suy giảm mạnh ở Nam Hà. Phần lớn người Pháp trong độâi quân hổ lốn mà Bá Đa Lộc tuyển dụng lúc đầu đã bỏ đi từ sau cuộc cách mạng Pháp 1789. Số trung kiên còn lại chỉ có non 10 mạng. Vai trò cố vấn của họ tuy vẫn đắc dụng nhưng không còn quan trong sinh tử trên phương diện quân sự nữa. Cuộc chiến đã ngẫu nhiên tạo được một số cấp chỉ huy quân sự Việt Nam trưởng thành trong khói lửa, có đảm lược và có khả năng thực sự. Đám người này bắt đầu tạo một truyền thống và một kỹ thuật tác chiến mới pha trộn giữa Đông và Tây khiến những kinh nghiệm của cố vấn Pháp không cần thiết nữa.
 Ở trận Thị Nại năm 1792 người ta còn thấy một J M Dayot đột xuất tấn công đốt nhiều thuyền Tây Sơn nhưng cũng tại địa điểm này, trong trận đánh năm 1801, là các tướng Việt Nam Nguyễn Văn Trương, Võ Di Nguy, Lê Văn Duyệt. Những tên tuổi này lớn dần theo cuộc chiến trong lúc các quan Pháp chỉ hiện diên tượng trưng.
 Dùy vậy, những cố vấn Pháp vẫn không chịu tin rằng họ không còn được sủng ái nữa và vẫn chờ đợi sẽ có những đền bù từ phía Nguyễn Ánh như thư của Olivier:
 "Chúng ta đã hết lòng hết sức phục vụ đắc lực nhà vua xứ Cochinchine.. làm sao mà ông ta có thể không đền đáp cho những hi sinh đó...."
Bá Đa Lộc và cuộc đầu tư phá sản
 Nhìn lại thành công của Nguyễn Ánh, các sử gia sau này không đồng ý khi nhận định tầm mức quan trọng của những trợ giúp mà Bá Đa Lộc đã mang tới cho Nguyễn Anh.
Tác giả Lê Thành Khôi đánh giá nhẹ những trợ giúp của người Pháp khi cho rằng phần chiến đấu chính là do quân của Nguyễn Ánh nhất là trong giai đoạn cuối của cuộc tranh thủ với Tây Sơn khi lực lượng Nguyễn Ánh đã học hỏi và dầy dạn kinh nghiệm chiến trường.
 Số lính Tây Dương ngay từ đầu vốn rất ít lại là tạp quân nên chỉ có giá trị tượng trưng về phương diện tác chiến. Còn về vũ khi thì cả hai bên đều phải tự gầy dựng lấy qua đường dây Bồ Đào Nha.
 Cả hai phía Tây Sơn và Nguyễn Ánh đều phải tự học hỏi những kỹ thuật tác chiến áp dụng cho võ khí Tây Phương còn về quân cụ thì cũng không thiếu bọn con buôn võ khí đủ mọi quốc tịch kể cả người Tầu. Hoạt động buôn bán võ khí này đã có từ trước trong suốt cuộc chiến tranh Trịnh Nguyễn
 Chapman là một người Anh tới thăm dò đất Nam Hà năm 1778 (4 năm sau ngày Nguyễn Nhạc dấy lên) khi nhận xét vễ thực lực của Tây Sơn cho rằng: "Lực lượng của Nhạc không đáng kể, giá trị quân sự kém, chỉ cần một lực lượng 100 người có kỷ luật là có thể đánh tan toàn bộ lực lượng của ông ta."
 Nguyễn Nhạc cố gạ gẫm Chapman nhờ người Anh giúp nhưng giai đoạn này trong cuộc chiến tranh tay ba, phe Trịnh Nguyễn dồn nén vùng Tây Sơn ở giữa đã biến một khu thương mại sầm uất tấp nập thuyền bè và phong phú về nhữøng món gia vị thịnh thời như đường, quế, hạt tiêu, trầm hương thành một bãi chiến trường tiêu điều, kiệt quệ, không còn hấp dẫn được giới con buôn.
 Vậy mà lực lượng Tây Sơn đã vượt trội lên mau chóng sau khi chiếm được trọn nguồn tài nguyên của xứ Nam Hà nhờ đó 13 năm sau, 1801, trong trận thủy chiến tại cửa Thị Nại Chaigneau ngạc nhiên ghi nhận:
 "Trước trận này, chưa đuợc chính mắt nhìn thấy tiềm lực hải quân của Tây Sơn, tôi vẫn coi thường bọn họ nhưng tôi đã sai lầm lớn... Tây Sơn có những chiến thuyền trang bị từ 50 tới 60 súng lớn.
 Sự bộc phát sức mạnh của Tây Sơn dù vậy thiếu nền móng ở bề sâu vì Nhạc và Huệ không có người chỉ điểm những chiến thuật mới được rút tỉa từ nhừng cuộc chiến liên tục ở Âu Châu, nhất là về thủy chiến và hành quân thuỷ bộ. Nhà Tây Sơn cũng không biết vận dụng đám thương nhân Trung Hoa làm trung gian giao thiệp với những cửa ngõ của Tây Phương như Ma Cao, Malacca, Manilla.
 Mạc Thiên Tứ giúp Nguyễn Ánh càng làm Tây Sơn không thiện cảm với đám người Minh Hương dù rằng người Tầu mới là huyết mạch kinh tế và ngoại thương của xứ Đằng Trong khởi từ cái nhân Mặc Cửu và lãnh địa Hà Tiên.
 Hải quân đại úy Hoa Kỳ John White trong lần viếng thăm Việt Nam năm 1819 (cuối đời Gia Long) đã mô tả rất rõ về vai trò của người Tầu trong sinh hoạt kinh tế đất Gia Định.

  KY 16

 Nguyễn Nhạc dù rất muốn giao thương với Tây Phương, dành mọi dễ dãi, nhân nhượng cho người Anh tên là Chapman nhưng cũng không tới đâu vì không có những đại bài Trung Hoa để liên lạc thương mại ở tầm mức lớn, quốc tế.
 Nguyễn Ánh trái lại, sau khi chiếm lại được 3 tỉnh đầu tiên năm 1778 đã cấu kết chặt chẽ với đám người Minh Hương. Ông thu dụng đám quân của Lý Tài và khai thác màng lưới thương mại quốc tế cũng như quốc nội của người Tầu.
 Thư của Bá Đa Lộc ngày 26-7-1779 có nói đến việc người Trung Hoa làm môi giới để Nguyễn Ánh mua hai tầu chở đầy súng đại bác, diêm sinh, lưu huỳnh và đủ loại khí giới đạn dược khác. Chính Bá Đa Lộc là người viết thư liên lạc xin mua toàn bộ hai tầu chiến cụ này và còn đề nghị đám thương nhân này mang tầu giúp xứ Nam Hà đổi lại sẽ được hưởng những đặc quyền thương mại.
 Chẳng thế mà từ tay trắng chỉ khoảng hai năm sau trong cuộc duyệt binh năm 1781 Nguyễn Ánh đã có một lực lượng 300.000 quân, 80 thuyền đi biển, ba đại chiến thuyền Tây Dương.
 Nguyễn Ánh còn có một đường dây mậu dịch và tình báo quốc tế khác đó là những giáo sỹ Tây Phương và sau này là một cố vấn quân sự mà Bá Đa Lộc mang về.
 Lúc khởi binh ơ Long Xuyên năm 1777, Nguyễn Ánh gặp Đỗ Thành Nhân. Nhân vật vô danh này, dưới sự dìu đắt chỉ bảo của nhà tu Bá Đa Lộc mau chóng trở thành một cột trụ chính của Nguyễn Ánh.
 Bá đa Lộc chỉ cho ông ta những kỹ thuật và kiến thức mới của nghệ thuật chiến tranh Tây Phương như việc dùng lựu đạn, làm ống loa phóng thanh để truyền lệnh khi tác chiến, làm thước đo góc...vv..
 Emmanuel một thủy thủ nguời Breton được Bá Da Lộc kết nạp làm phụ tá Nguyễn Ánh chỉ huy một tầu của Bồ và toán lính Pháp lúc cầu viện trở về cuối năm 1789.
 Không thể chối cãi là khi Bá Đa Lộc trở về thì Nguyễn Ánh đã có một chân đứng khá vững ở Đồng Nai. Tình hình biển đổi thật mau lẹ theo chiều hướng thuận lợi cho Nguyễn Ánh trong khoảng thời gian 3 năm từ lúc phải chạy ra đảo Thổ Châu rỗi lưu vong sang Thái hồi cuối năm 1784 tới lúc Bá Đa Lộc đi Pháp trở về 1789.
 Linh mục Castuera cho rằng :
 “Dù là người Pháp không tới thì lực lượng thuỷ bộ của Tây Sơn cũng không thắng được nhà vua vì hai anh em Tây Sơn bất hoà trong lúc thực lực của Nguyễn Huệ còn phải lo chống Tầu.”.
 Không thắng được nhà vua không có nghĩa là ưu thế đã ngả hẳn về Nguyễn Ánh. Chính sự can dự của một nhóm nhỏ những lính đánh thuê phiêu bạt mà Bá Đa LộÏc mang về đã làm lệch đi cán quân lực lượng.
 Người Pháp đã giúp Nguyễn Ánh trong việc xây dựng đồn luỹ, đóng thuyền, trang bị binh đội, huấn luyện nhân sự cho hạm đội và chỉ điều này thôi cũng đủ để giúp Nguyễn Ánh thành công trong những cuộc Bắc phạt sau này.
 Tuy những trợ giúp tiếp theo đó của người Pháp không nhiều như dự tính nhưng sự hiện diện của đồng minh Tây Phương với võ khí và kỹ thuật tác chiến ứng dụng cho các võ khí này đã nâng cao tinh thần binh sỹ và là một yếu tố quan trọng biến một lực lượng tạp nhạp, ở thế thụ động, thường xuyên bị Tây Sơn áp đảo, một ông vua lưu vong tất tưởi mới về nước thành một lực lượng chủ động chiến trường.
 Sự hiện diện của Tây Phương cũng đã làm dân chúng trong vùng Tây Sơn mất tinh thần khiến Nguyễn Huệ phải viết hịch động viên tinh thần dân Quy Nhơn:
 “cho dù loại người đó (Tây Phương) có khéo léo đến đâu đi nữa, tất cả đều có mắt xanh của loài rắn, phải coi họ như những xác chết trôi dạt từ biển Bắc”.
 Tổng số lực lượng Pháp đến với chúa Nguyễn không nhiều chỉ khoảng 360 người trong đó 100 người là những lính đánh thuê tuyển mộ ở Ấn Độ còn lại là những binh sỹ trôi dạt từ Macao hoăc các hải cảng khác hoặc vớt vát từ những chiến thuyền Pháp bị hải quân Anh giải giới.
 Linh mục Jean de Jesus Maria ghi nhận chỉ cần một năm sau ngày Bá Đa Lộc trở về, năm 1790 Nguyễn Ánh có 10 chiếc tầu Bồ đào Nha, một tầu Pháp, tất cả đều là tầu buôn nhưng được cải biến thành chiến thuyền võ trang. Ở Gia định có 140 si quan, 80 binh si Pháp. Số còn lại là lính đánh thuê đủ mọi quốc tịch đến đi bất chợt.
 Một nhân sự quá ít ỏi tuy nhiên trong số này cũng có những si quan có khả năng và kinh nghiệm quân sự thí dụ Olivier Puymanel tên Việt là ông Tín đi tầu Dryade đã chở 1000 khẩu súng mà Nguyễn Vương mua ở Âu Châu về đến Côn Lôn cuối năm 1788. (trước khi Bá Đa Lộc và Hoàng tử Cảnh về nước).
 Nguyên chỉ là một binh nhì trên tầu La Dryade, trốn lại Côn Sơn rồi theo Hồ Văn Nghi phục vụ Nguyễn Ánh. Dù chỉ mới 20 tuổi Olivier rất có khả năng tổ chức, giữ chức tham mưu trưởng pháo binh, ông đã tổ chức cho Nguyễn Vương một trường huấn luyện si quan, mở lò đúc súng và xây dựng thành quách, Puymandel một chuyên viên công binh đã đóng góp không nhỏ trong việc xây đồn luỹ và huấn luyện để thành lập nhiều trung đoàn bộ binh theo tiêu chuẩn Âu Châu. Thành Sàigon là công trình của Olivier Puymanel và T Brun xây dựng theo kiến trúc Vauban.
 Phillip Vanier một sỹ quan hải quân có tài và dầy dạn kinh nghiệâm chiến trường. Ông là một trong số những người Pháp đầu tiên đến giúp Nguyễn Ánh, cùng với đề đốc Jean Marie Dayot đã gầy dựng và chỉ huy hải quân của chúa Nguyễn. Vanier đích thân điều động việc đóng chiến hạm Phi Phượng (Le Phoenix) trang bị 26 đại bác với thủy thủ đòan 300 người bản xứ do ông chỉ huy. Vannier đã đến với triều đình Huế từ 1778 lúc mới 16 tuổi và trở thành bạn thân của Jean Baptiste Chaigneau, được Gia Long ưu ái cho dùng họ vua để cải tên là Nguyễn Văn Thắng và được phong làm Thắng Toàn Hầu
 Chaigneau là một si quan hải quân mới 25 tuổi chỉ huy tầu Long Phi. Chaigneau nguyên là một thủy thủ Pháp bị hạm đội Anh bắt giải giới ở Macao vào năm 1794
 Chaigneau là người đến với chúa Nguyễn chậm nhất (năm 1794) và cũng là người cuối cùng bỏ đi.
 Giống như Vannier, Chaigneau chỉ huy chiến hạm Long Phi (le Dragon Volant), trang bị hòan toàn theo Tây Phương với một hỏa lực mạnh mẽ gồm 32 đại bác.
 Hạm đội tân tiến này đã giúp Nguyễn Ánh chiến thắng vẻ vang ở Quy Nhơn năm 1801 tiêu diệt tòan bộ hải quân Tây Sơn.
 Sau đó, chính hai đại công thần da trắng này đã đóng góp trong các trận đánh quyết liệt ở cửa Thị Nại và chiến dịch tái chiếm Phú Xuân (Huế).
 Năm 1790 Dayot được phong làm Trí Lược Hầu trông coi tầu Đồng Nai và như giáo sỹ Bissachere thì ông ta là chủ tướng và là linh hồn của thủy quân Nguyễn.
 Ngoài ra còn có De Forcan coi tầu Phi Bằng và Barisi lo việc tiếp liệu từ ngoại quốc, y siõ Despiau, Desperles ...
 Thống nhất sơn hà, Gia Long không quên ơn những người bạn da trắng, Vannier và Chaignau được thăng lên hàng quan đệ nhị phẩm (hai lọng) được hưởng một đội vệ binh 50 lính thủ túc. Ưu đãi này kéo dài cho đến hết thời Gia Long...

ky 17

 Một người Anh tới thăm kinh thành Huế năm 1820 đã tỏ sự kính phục trong cách xây dựng thành luỹ, hoăc cách bố trí doanh trại.
 Ông ta cũng tỏ ra rất ngạc nhiên về hiệu năng của công binh xưởng ở thành Huế có khả năng làm những súng đại bác cỡ lớn có thể bắn đạn 64 hoặc 90 pound.
 Người hoạt động tích cực và tận tuỵ nhất vẫn là cố đạo đầy tham vọng Bá Đa Lộc Giám Mục thành Adran (Pierre Pigneau. de Behaine 1741-1799

 Pigneau Bá Đa Lộâc hầu như tự đồng hoá thành một người Việt trong chức vụ ngoại giao đại thần kiêm tham mưu trưởng đồng thời cũng lo quản trị và tổ chức toàn thể chế độ Nguyễn Ánh.
 Theo Finlayson trong tài liệu “Truyền giáo tại Xiêm La và Huế” (mission to Siam and Huế) thì có ít nhất 25 người Pháp làm quan trong triều Nguyễn Ánh. Cũng có tài liệu cho biết con số là 102 người.
 Phần lớn những người Pháp trong đạo quân tình nguyện đều rời khỏi Việt Nam trong khỏang thời gian từ 1794 tới 1795 khi nghe tin bùng nổ của cuộc cách mạng Pháp.
 Khoảng 5 sỹ quan trụ cốt còn nán lại Việt Nam cho đến lúc giám mục Pigneau qua đời năm 1799. Đến 1802 thì còn lại 4 người.
 Varnier và Chaigneau ở lại tới 1809.
 Những trợ giúp của Tây Phương có thể không quan trọng về sức mạnh quân sự tức thời vì lực lượng này chỉ có vài chiến thuyền và 300 quân tạp nhạp nhưng quan trọng ở chỗ họ đã giúp Nguyễn Ánh trong việc xây dựng một quân đội tân tiến.
 Với cố vấn Bá đa Lộc, nhiều kiến thức khoa học Tây Phương đã được du nhập vào Việt Nam như kỹ thuật đóng tầu, chế tạo vũ khí, dẫn thủy nhập điền, xây thành quách, đặt các trạm giao liên để thông tin tức. Đây là những nền móng canh tân quý báu chưa từng thấy trong mối giao dịch giữa Tây phương ngay giữa giai đoạn cực thịnh của phong trào thực dân. Tất nhiên sự trao đổi Đông Tây này sẽ không dừng lại trong thời bình nếu Ba Đa Lộc còn sống cho đến ngày chấm dứt chiến tranh.
 Một ông cố đạo, vài người Pháp phiêu liêu đã mang lại những thay đổi lớn lao ở Viẹât Nam và cái đà này nếu được các vua kế vị Gia Long khai thác thì Việt Nam đã trở thành một cường quốc tân tiến ngay từ thời đó.
Tài liệu của hải quân Mỹ cho thấy vào thời đó Việt Nam đã có một hạm đội khá mạnh và nhiều thuyền của Việt Nam đã tới những hải cảng ở Ấn độ, Trung Đông.
 Sự phát triển lực lượng quân sự của Gia Long, sự du nhập khoa học kỹ thuật Tây Phương, nếu được duy trì trong những triều vua kế tiếp, thì chắc chắn không một quốc gia Tây Phương nào có thể đánh bại được Việt Nam....



Ky 18

 Kỳ phùng đich thủ, cuộc đối đầu

 Ba Đa Lốc Nguyễn Ánh


 Như thông lệ của những người dựng bá nghiệp, Nguyễn Ánh lớn lên trong gian khổ quả là một ông vua lừng lẫy về cả cai trị lẫn quân sự. Lịch sử hẳn sẽ còn khai mở nhiều quyết định sáng suốt của ông.
 Tháng 6 năm 1802, khi Nguyễn Ánh quay về Huế làm lễ đăng quang Hoàng Đế lấy hiệu là Gia Long, Giám mục Pigneau Bá Đa Lộc đã không cố sống thêm một vài năm nữa để nhìn ngắm công trình mà ông đã dành trọn một đời mình thực hiện trong say đắm, tận tuỵ, không thua kém gì việc phục vụ Thiên Chúa trong phương vị một nhà truyền giáo.
 Có thể lúc đầu việc giúp Nguyễn Ánh trong lúc sa cơ chỉ là một dụng tâm chính trị phục vụ cho việc truyền đạo hoặc một cảm tình cá nhân nhưng dù lý do tiên khởi là thế nào thì kể từ khi mang hoàng tử Cảnh sang Pháp cầu viện, định mạng của nhà tu này đã gắn liền với định mạng Việt Nam, hay chính ông, tự đồng hoá với định mạng Việt Nam.
 Pigneau qua đời cuối năm 1799 sau một thời gian dài bị bệnh kiết lỵ, kiệt lực vì làm việc quá độ và khí hậu khắc nghiệt của miền nhiệt đới tại cửa bể Thị Nại khi theo thuỷ quân của Nguyễn Vương từ Quy Nhơn ra Quảng Ngãi, thọ 58 tuổi.
 Ông được an táng trọng thể tại Gia Đinh gần nhà giảng cũ của giám mục. Tang lễ được tổ chức theo lễ nghi quân cách và được vua Gia Long cho xây lăng để ghi công (Lăng Cha Cả) với lính gác đứng hầu trong một thời gian dài....
 Theo giáo siõ Lefevre xác của Bá Đa Lộc tức Bi Nhu Quận Công được ướp bằng các thuốc thơm, đặt trong một quan tài bằng gỗ quý, để ở nhà quàn ròng rã hai tháng trong lúc chuẩn bị lễ quốc táng. Giáo dân tham dự đông đảo, các quan mặc lễ phục tề chỉnh. Nguyễn vương tỏ ra rất xúc động và các quan theo sau đều có nét mặt trầm mặc. Bà Hoàng Thái Hậu, Hoàng Hậu, và các cung tần cùng đi tới mộ và đó là một điều từ xưa chưa hề có.
 Đạo cận vệ của Vương 12.000 người vũ khí trang nghiêm với đạo tượng binh trên 100 con voi do chính Hoàng Tử Cảnh chỉ huy kéo theo nhiều cỗ đại bác.
 Đám táng đi từ 1 giờ đêm tới 9 giờ sáng mới tới huyệt. Áo quan được đặt trên kiệu do 80 người khiêng và số người đi đưa lên tới 40.000 người chưa kể dân chúng xem ở hai bên đường. Nguyễn Vương theo lệ Thiên Chúa Giáo ném miếng đất cuối cùng xuống cho người bạn từng chung lưng chiến đấu từ thủa ba đào và đã không cầm được nước mắt.
 Trên mộ có dựng một bia đá lớn ghi công trạng.
 “Nhà thầy họ Bi Nhu, tên là Bá Đa Lộc người nước Đại Tây Dương, lúc nước nhà đang loạn, nhà thầy đóng vai thượng khách của nước nhà.
 Quả nhiên Thầy đem học thức đã thu lượm bấy lâu nay ra áp dụng hữu hiệu cho thực tế. Nhà Thầy lại hết lòng với Chúa những khi vận nước nghiêng ngả chia phôi. Rồi Nhà Thầy được giao phó nhiệm vụ nặng nề là ra nước ngoài tìm quân cứu viện. Trong thời gian ấy, nay đây mai đó không mấy lúc Nhà Thầy được nghỉ ngơi. Hơn hai muơi năm trời khi thì giữ chức tham mưu trong quân đội, lúc giữ việc hành chánh trong các trấn. Những mưu thuật, những cách thức mà Nhà Thầy đã kiến nghị hoặc thi hành đều có thể làm gương mẫu cho đời sau. Cũng vì thế mà nước ta khi ấy đã dần dần có cơ trổi dậy được. Được như thế cũng một phần là công lao của Nhà Thầy...."

 

 
 Tren mo co dung mot bia da lon ghi cong tran

 Thời điểm 1790 là lúc Nguyễn Ánh thực sự chuyển từ thế thủ sang thế công và đã củng cố được đất Gia Định, thế lực của Bá Đa Lộc cũng bành trướng theo.
 Dù cố che đậy và không giữ một chức quan chính thức nào nhưng rõ ràng giám mục Pigneau đã trở thành một Richelieu trong triều đình Chúa Nguyễn. (Richelieu là tổng giám mục mà tham vọng không thua gì Bá Đa Lộc, ông từng giữ chức vụ ngoại trưởng trong triều đình Louis 13 và quyền hành lấn hẳn nhà vua).
 Cho tới những ngày chót của đời mình, Bá Đa Lộc đã quản nhiệm đủ vai trò từ cố vấn, thầy dậy của nhà vua và thái tử cho đến xây dựng công binh xưởng, ngoại giao, chính sự, hoặc quân sự, lúc làm tướng cầm quân, lúc làm thầy dòng truyền giáo, cuộc đời của ông cố đạo thành Adran này thật ít ai bì được.
 Bá Đa Lộc được sự trọng nể đặc biệt của Nguyễn Ánh và có lẽ ông là người duy nhất giám cằn nhằn nhà vua, bất cứ ai công khai chống lại ông đều bị hạ bệ, các giáo sỹ với sự che chở của ông được công khai giảng đạo mới.
 
 

 Giam muc quyen uy Richelieu

 

 ky 19

 Với một trợ giúp nhỏ lúc ban đầu cho Nguyễn Ánh, đạt một điạ vị như vậy là một điều mà bao nhiêu nhà truyền giáo ngọai quốc đang thèm muốn nhưng tham vọng của Bá Đa Lộc không dừng lại ở đây, ông muốn buôn hai ông vua một lúc và cái ông vua tương lai từng đuợc ông bế trên tay rèn luyện từ lúc chập chững biết đi mới đích thực là mục tiêu của “Bi Nhu quận công ".
 Chính tham vọng quá lớn lao này đã làm đổ vỡ tất cả công trình mà ông chuẩn bị cho việc truyền đạo và tạo nên một cuộc khủng hoảng chính trị trầm trọng kéo dài cho đến thời Pháp thuộc.
 Chỉ ba năm sau khi Nguyễn Ánh bắt đầu có chân đứng vững ở đất Gia Định, những va chạm về quyền lợi, điạ vị và văn hóa giữa những quan văn cai trị và đám chuyên viên quân sự Tây Phương hoặc các võ tướng bắt đầu manh nha rồi được tiếp sức bởi những âm mưu ly gián của Tây Sơn.
 Người ta đồn giáo sỹ móc mắt người bệnh, nhét bông vào đó và dùng mắt làm ngọc. Việc này thực tế cũng có thể xẩy ra trong kỹ thuật giải phẫu khi một con mắt bị thương không thể cứu chữa được sợ lan sang mắt còn lại. Biết đâu chẳng có một tu sỹ biết nghề y khoa đã biểu diễn một vụ giải phẫu cho bệnh nhân để tạo uy tín và quyền lực như một vài trường hợp tương tự từng đã xẩy ra ở Trung Hoa.
 Một vài tài liệu của Trung Hoa kể lại chuyện của một phụ nữ ở vùng Hongkew bị một cái biếu lớn ở bụng. Bà bác sỹ Tây Phương sau khi khám bệnh cho biết là chữa được rồi lấy ra một con giao rất sắc thản nhiên cắt bỏ cái khối thịt to gần 1/3 người bệnh và bôi thuốc vào đó. Chỉ một tháng sau người bệnh lành mạnh hoàn toàn. Tài trị bệnh thần diệu này làm những thầy thuốc Trung Hoa xấu hổ im miệng hết!
 Các danh y Tầu im miệng trong xấu hổ nhưng sự va chạm quyền lợi này tất nhiên sẽ không dừng ở chỗ im lặng chịu mất thể diện vì thể diện là đời sống của Á Châu
 Trong vụ linh mục Tây Dương móc mắt làm ngọc, một viên quan còn quả quyết đã nhìn thấy tận mắt chuyện này.
 Thật hay giả, điều đáng nói là nó đã được thổi phồng theo một chiều hướng chống Tây Phương. Người ta sau đó cũng bắt được một đồ đảng Tây Sơn, mới phát hiện cả một âm mưu ly gián rộng lớn.
 Một vài người Tây Dương như Boisserard biết chút khoa học cũng đã biểu diễn nẹt tia lửa điện, thả khí cầu và ngay cả bắn vài phát súng lục trong điện vua. Đây là những chuyện mà dưới mắt những quan lại Việt Nam là một thái độ khi quân phạm thượng, lố lăng làm rối lọan kỷ cương.
 Người Pháp có thể nghĩ rằng người bản xứ là loại bán khai thiếu văn minh, nhưng nếu họ có thể làm phép phù thủy và tạo ấn tượng mạnh trong lần đầu thì rất mau ngay sau đó người Việt đã tìm hiểu và coi thường liền. Khi sự hoảng hốt qua đi là sự chỗi dậy của kiêu hãnh và chống đối.
 Vụ chống đối quan trọng nhất quay quanh việc tranh giành linh hồn Hoàng Tử Cảnh.
 Các quan trong triều cố gắng kéo vị Thái Tử nối dòng này trong khuôn khổ kỷ cương của văn hoá Việt Nam trong lúc các giáo sỹ đặc biệt là Bá Đa Lộc lại coi ông hoàng bé này như một bảo vật riêng của họ.
 Hãy tưởng tượng hoàn cảnh của Hoàng Tử Cảnh người ta sẽ thấy chuyện ông bị mê hoặc bởi Bá Đa Lộc hoặc đạo Công Giáo là chuyện tất nhiên phải xẩy ra.
 Ngay từ khi ở Pháp về Hoàng Tử Cảnh đã nghiễm nhiên trở thành một thứ con nuôi của Bá Đa Lộc và Thiên Chúa Giáo đã điền vào chỗ thiếu thốn tình thương của ông hoàng bé.
 Vừa về đến Gia Định, ông hoàng tý hon này đã biểu diễn các tư tưởng và hành động mà trong mắt nhìn bảo thủ của các quan với nhiều ngàn năm ảnh hưởng của Khổng Giáo là những hành động quái dị và gây loạn.
 Chẳng thế mà Linh mục Lelabousse đã mừng quýnh lên viết thơ cho Bá Đa Lộc nói:
 “Lòng sùng kính của cậu đối với đạo ngày càng phát triển, ở Nam Hà cũng như lúc ở Pháp, cậu tiếp tục cho thấy nhiều hi vọng".
 Lìa xa cha mẹ từ thơ ấu để bước vào một cuộc phiêu lưu đầy biến cố dị kỳ, cậu bé đã đi qua Ấn Độ với những lễ nghi những hình tượng kỳ bí của đạo Bà La Môn và đạo Phật, ở Pháp với những lâu đài cung điện nguy nga tráng lệ, những buổi tiếp tân để chào món hàng hoàng tử Đông Phương phiêu lưu. Đám thượng lưu Pháp thời đó làm cả những bài thơ, bài nhạc về ông hoàng bé phiêu lưu. Tất cả những biến cố này thật qúa mãnh liệt đối với trí óc non nớt của Hoàng Tử Cảnh.
 Trở về Gia Định, Cảnh đã 7 tuổi, trước cảnh nghèo nàn của quê hương, trong buổi giỗ lễ tổ tiên, Cảnh nhất định không chịu vái lạy, còn nói: “ ông bà là quỷ sứ, ông bà chết rồi không về hưởng được."
 Chưa hết, Cảnh còn vẽ hai thập tự trên tượng Phật của Hoàng Hậu và chỉ cho bà mẹ cách trét phân bò vào tượng Phật và nói là đã thấy một giáo phái nào đó làm như vậy ở Ấn Độ. Ở Ấn Độ bò là vật thiêng, trét phân bò lên hình tượng có thể là chuyện có thật và chính cậu bé đã nhìn thấy.
 Cảnh ngạo mạn ví mình cũng như Thích Ca đều phát xuất Ấn độ. Lúc 8 tuổi Cảnh nói sẽ chỉ lấy 1 vợ vì “Thiên chúa đã tạo bao nhiêu đàn ông thì có bấy nhiêu đàn bà.”
 Sáng tối Cảnh lẩm nhẩm đọc kinh và còn nói:
 “tôi không muốn làm vua, nếu không vì có ý định làm cho cả dân tôi trở lại đạo thì tôi chỉ muốn về Pháp ngay...”
 Thái độ mê đạo cuồng tín này thật không có gì lạ trong trí óc đầy mộng tưởng của cậu bé 8 tuổi nhất là với sự thay đổi đột ngột khung cảnh sống và giáo dục, từ những lộng lẫy xa hoa của triều đình Pháp, của xã hội thượng lưu tại Paris đầu thế kỷ 19 tới cái triều đình tạm bợ nghèo nàn của chúa Nguyễn trong thời chiến.

KY 21

 KY 22